Po wielu latach relatywnej stabilizacji w obszarze rynku biurowego, pandemia
i późniejsze jej następstwa wywróciły do góry nogami podejście do pracy w biurze. Zachęcanie pracowników do powrotu stało się kolejnym wyzwaniem pracodawców.

Z uwagi na rosnącą świadomość i potrzeby pracowników można przyjąć , że kluczem do zadowolenia obu stron będzie jakość i otoczenie miejsca pracy. Badanie (Y)OUR SPACE z udziałem 640 globalnych najemców, przeprowadzone przez Knight Frank i Cresa, wskazuje w jakim kierunku zmierzają oczekiwania firm względem obłożenia powierzchni biurowych oraz oczekiwania ich pracowników.

Obłożenie, wykorzystanie i doznanie

Wyniki badań (Y)OUR SPACE wskazują na zmieniające się podejście do obłożenia zajmowanej powierzchni biurowej. Po okresie pandemii, w którym zmniejszenie zagęszczenia pracowników było naturalnym działaniem ograniczającym potencjalne zakażenie, obecnie 44% respondentów spodziewa się zwiększenia obłożenia biura w ciągu najbliższych trzech lat. Głównymi czynnikami przemawiającymi za tym podejściem są zwiększenie stopnia wykorzystania oraz zapewnienie bardziej efektywnego zwrotu z wydatków na nieruchomości.

„Dążenie do zachęcania pracowników do powrotu do biur i zwiększenia ich obłożenia jest trudnym wyzwaniem. Jest to tym bardziej istotne, że w wielu budynkach biurowych spodziewany jest lub już nastąpił wzrost opłat eksploatacyjnych. Wyniki naszego kwartalnego badania w ramach Globalnego Indeksu Nastrojów na Rynku Nieruchomości Komercyjnych wskazują, że nastroje względem potencjalnego powrotu do biur są najsłabsze w porównaniu do obłożenia sprzed pandemii. Potwierdzeniem tego są również wyniki badania (Y)OUR SPACE, bo chociaż 44% respondentów przewiduje wzrost wskaźnika obłożenia, to więcej respondentów (46%) spodziewa się stabilizacji i utrzymaniu obecnego poziomu, zazwyczaj poniżej stanu sprzed pandemii,” – wyjaśnia Aleksandra Markiewicz, Associate Director w Knight Frank.

Moment podjęcia decyzji o zwiększeniu obłożenia powierzchni ma kluczowe znaczenie, gdyż zbyt wczesna decyzja i niespełniające oczekiwań użytkowników środowisko pracy może przyczynić się do zahamowania trwałego powrotu.

Ewolucja w kierunku jakości i udogodnień

Widoczny wśród najemców od pewnego czasu trend ukierunkowany na jakość biura będzie kontynuowany. Blisko 200 respondentów badania (Y)OUR SPACE spodziewa się wzrostu jakości powierzchni w ich portfolio w ciągu najbliższych trzech lat, a kolejne 40% przewiduje utrzymanie obecnego poziomu jakości zajmowanej powierzchni. Istotne znaczenie jakości i udogodnień potwierdzają kolejne wyniki naszych badań. 45% respondentów spodziewa się wzrostu liczby udogodnień w swoich miejscach pracy i wokół nich, a ponad połowa oczekuje w tym obszarze stabilności. Wachlarz udogodnień, którym interesują się najemcy jest szeroki, ale w centrum ich uwagi znajduje się dobre samopoczucie. Na wykresie poniżej przedstawiono kluczowe udogodnienia, wskazane przez respondentów, które nawiązują do szeroko pojętego dobrego samopoczucia.

„Większość udogodnień wspiera stronę fizyczną lub psychiczną dobrego samopoczucia, m.in. pokoje do relaksu, dostęp do świeżego powietrza czy ciche przestrzenie do refleksji. Ich wysoka pozycja odzwierciedla rosnące obawy o zdrowie psychiczne w miejscu pracy i jest tak samo ważna dla pracowników, jak
i pracodawców. Dobre samopoczucie psychiczne ma zasadnicze znaczenie dla produktywności, więc obawy pracodawców nie wynikają jedynie z altruizmu czy współczucia, ale również z czynnika ekonomicznego,” – dodaje Aleksandra Markiewicz.

Źródło: Knight Frank LLP.

Jak podaje międzynarodowa firma doradcza Savills, średnie wskaźniki obłożenia biur na ośmiu największych rynkach europejskich wzrosły w ciągu ostatnich sześciu miesięcy z 55% do 57%. Jednak we wtorki i środy sięgają już odpowiednio 64% i 62%, co oznacza, że są bliskie wartości sprzed pandemii wynoszącej ok. 70%.

Spośród wszystkich analizowanych miast najwyższym średnim wskaźnikiem obłożenia biur może pochwalić się Madryt (65%), który pod tym względem wyprzedził Paryż i West End w Londynie (62%). Jednocześnie londyńska dzielnica odnotowała największy wzrost tego wskaźnika w ostatnich sześciu miesiącach: z 50% do 62%. Według Savills, jest to częściowo związane z aktywnością firm z sektora finansowego. Średni wskaźnik obłożenia biur w firmach z tej branży (z wyłączeniem ubezpieczeniowej) w centrum Londynu sięga już 63%, głównie ze względu na preferowany w nich model czterech dni pracy w biurze. Wiele organizacji z sektora private equity i zarządzania inwestycjami preferuje lokalizacje w dzielnicy West End, co przyczyniło się do szybkiego wzrostu tego wskaźnika w tej części miasta. Warszawa również odnotowała znaczący wzrost obłożenia biur od lutego – z 46% do 55%, przy jednoczesnym coraz większym zainteresowaniu najemców lokalizacjami w COB.

„Model pracy w trybie hybrydowym pozostaje wiodący dla stołecznego rynku biurowego i wszystko wskazuje na to, że pozostanie on z nami na dłużej. Warto jednak zwrócić uwagę na znaczącą rozbieżność między preferencjami organizacji a oczekiwaniami pracowników, które prowadzą do tego, że w wielu firmach model pracy wciąż się kształtuje. Najemcy bez wątpienia dążą do jeszcze większej optymalizacji kosztów, a firmy decydujące się na relokację, bardzo często wybierają redukcję zajmowanej przestrzeni w zamian za wyższy standard w centralnie zlokalizowanych biurach”– komentuje Karol Grejbus, dyrektor w dziale reprezentacji najemcy w Savills.

Źródło: Savills (fragment raportu).

Polski rynek biurowy wykazuje znaczące różnice w poziomie pustostanów, odzwierciedlając zróżnicowane dynamiki ekonomiczne i regionalne w kraju. Jak pokazują dane REDD, współczynnik pustostanów w całym kraju osiągnął na początku grudnia 11,88%.

Najbardziej znaczące różnice występują między głównymi rynkami biurowymi. W Łodzi współczynnik pustostanów wynosi obecnie 19,34%, a w Katowicach 18,26%. To najwyższe wyniki w tym momencie w kraju. Tymczasem, Warszawa i Gdańsk prezentują znacznie niższe wskaźniki, odpowiednio 8,88% i 9,42%.

W całej Polsce do wynajęcia jest obecnie około 3 mkw. przestrzeni biurowej. Większość tej podaży, czyli 2,18 mln mkw., jest dostępna od zaraz. Pozostała część będzie sukcesywnie zwalniać się lub trafiać na rynek w nadchodzących miesiącach.

Mimo tych różnic ogólny trend na rynku jest stabilny.

— W ostatnich kwartałach obserwujemy stabilizację poziomu pustostanów w całym kraju, utrzymując się w okolicach 2,5 mln mkw. — wyjaśnia Krzysztof Foks, Head Of Research, REDD/finne.

Pomimo zróżnicowanych wskaźników, ekspert podkreślaja, że rynek biurowy w Polsce pozostaje atrakcyjny dla inwestorów oraz potencjalnych najemców.

— Różnice regionalne w poziomie pustostanów są normalną częścią dynamicznego rynku, a stabilizacja ogólna wskazuje na zdrową równowagę popytu i podaży — dodaje Krzysztof Foks, Head Of Research, REDD/finne.

Współczynnik pustostanów stanowi ważny wskaźnik dla zrozumienia tego rynku, a jego analiza może pomóc inwestorom w podejmowaniu przemyślanych decyzji.

Źródło: REDD.

Sektor biurowy na polskim rynku nieruchomości komercyjnych w stanie hibernacji. Spadek wolumenu inwestycyjnego, który notowany jest w tym roku we wszystkich sektorach rynku nieruchomości komercyjnych w Polsce, najbardziej widoczny jest w segmencie biurowym. Pomimo względnego ożywienia, jakie można było zaobserwować pod koniec lata, całkowita wartość wolumenu transakcyjnego zarejestrowanego w okresie Q1-Q3 2023 roku wyniosła zaledwie ok. 1,7 mld euro, z czego tylko ok. 267 mln euro przypadło na aktywa biurowe.

Jednak w tym czasie spowolnienia, jest również miejsce na sukcesy. Zespół doradztwa inwestycyjnego Avison Young ma na swoim koncie ok. 1/3 zrealizowanych transakcji w tym sektorze – zarówno pod względem wolumenu jak i liczby transakcji.

„Liczby potwierdzają wyraźnie spowolnienie na rynku nieruchomości komercyjnych. Jednak transakcje dalej się toczą. W porównaniu z innymi krajami w Europie, Polska wydaje się być jednym z bardziej aktywnych rynków. I tak jak w czasie pandemii COVID-19, inwestorzy adaptują się do zmieniających się warunków, weryfikując posiadane aktywa i strategie inwestycyjne.” – komentuje Marcin Purgal, Senior Director, Investment w Avison Young.

Bezkonkurencyjna Warszawa

W 2022 roku w centrum zainteresowania inwestorów były głównie miasta regionalne, w których zawarto 15 z 21 transakcji biurowych. W tym roku inwestorzy zainteresowani aktywami biurowymi skoncentrowali swoją uwagę wyłącznie na rynku warszawskim.

Od ostatniego roku zmianie uległ także rodzaj aktywów, na których skupiają się inwestorzy. W 2022 roku przeważały transakcje z udziałem obiektów typu „core” lub „core+”, co można odczytać jako wybór strategii niskiego ryzyka. W tym roku, poza nieruchomościami „core+”, widoczne jest też zainteresowanie aktywami „value-add” i oportunistycznymi, przeznaczonymi do przebudowy lub zmiany funkcji – co z kolei świadczy o tendencji do szukania okazji inwestycyjnych.

W cenie tańsze aktywa

Od początku roku inwestorzy wykazywali szczególne zainteresowanie tańszymi obszarami poza centrum Warszawy, w tym obszarem Mokotowa i Służewca. Zespół Avison Young sfinalizował w ostatnim czasie aż dwie transakcje w tej okolicy (Obrzeżna Center i HOL 7.7), a i kolejne projekty są w trakcie negocjacji. Jednak przedmiotem największych transakcji były aktywa zlokalizowane w centrum Warszawy.

Największą transakcją do końca III kw., której wartość wynosiła prawie 70 milionów euro, był zakup budynku Wola Retro przez węgierski fundusz Adventum, gdzie dział doradztwa inwestycyjnego Avison Young reprezentował sprzedającą Develię. Druga największa transakcja dotyczyła Warta Tower, która przejęta została przez Cornerstone, co potwierdza rosnącą aktywność polskiego kapitału, szczególnie w przypadku nieruchomości typu „value-add” i oportunistycznych.

Avison Young zwraca uwagę, że mimo znacznie mniejszego całkowitego wolumenu transakcji, aktywność inwestycyjna w 2023 roku pozostaje wysoka pod względem liczby transakcji. Płynność jest na porównywalnym poziomie do wyników z okresu I-III kw. 2016 i 2017 roku, ale średni wolumen transakcyjny jest znacznie mniejszy.

W strukturze transakcji biurowych dominują mniejsze projekty. Brakuje przejęć większych inwestycji, których ceny nie uległy jeszcze oczekiwanej korekcie. Głównymi powodami zastoju w sektorze biurowym, obok utrzymującego się jeszcze w pierwszej połowie 2023 roku rozdźwięku pomiędzy oczekiwaniami cenowymi sprzedających i kupujących są wysokie koszty finansowania zakupu oraz postrzeganie nieruchomości biurowych jako mniej stabilnych inwestycji ze względu na upowszechnienie się hybrydowego modelu pracy.

Inwestorzy regionalni i kapitał rodzimy

Globalne fundusze instytucjonalne pozostają nadal w uśpieniu. Brak konkurencji z ich strony wykorzystują inwestorzy lokalni i biznes prywatny. Większość kapitału zainwestowanego w tym roku na polskim rynku nieruchomości komercyjnych pochodziła z krajów Europy Środkowo-Wschodniej (CEE) oraz krajów bałtyckich. W pierwszej połowie 2023 roku udział inwestorów z regionu CEE w całkowitym wolumenie transakcji w Polsce wyniósł 45 proc. To o 20 proc. więcej niż w latach 2020-2022.

Innym źródłem kapitału, który korzysta z ograniczonej konkurencji i wchodzi do gry jest kapitał rodzimy, który poszukuje w sektorze nieruchomości komercyjnych okazji i obniżek cen. Można go podzielić na dwie grupy. Jedna to firmy z polskim kapitałem, które wykorzystują spowolnienie, są w stanie odpowiednio oszacować ryzyko i zabezpieczyć finansowanie oraz sfinalizować dobrą transakcję. Druga grupa to „family offices”, zamożne osoby, reprezentujące bogate rodziny, zainteresowane dodatkowymi opcjami inwestycyjnymi. Inwestorzy z tego segmentu celują we wszystkie główne klasy aktywów, których wartość nie przekracza 50 mln euro, od nieruchomości typu „core” po inwestycje niosące wyższe ryzyko, ale umożliwiające wygenerowanie wysokich zwrotów.

W nowy rok z optymizmem

Perspektywy dla sektora biurowego są umiarkowanie optymistyczne. W 2024 roku na rynku mogą pojawić się nowe aktywa w związku z dużą liczbą refinansowań i wykupem sporej liczby obligacji komercyjnych emitowanych przez deweloperów i inwestorów.

Dostępność aktywów biurowych może również wzrosnąć w wyniku weryfikacji portfeli przez fundusze inwestycyjne, które przyjęły nową strategię działania i planują zbyć nieruchomości, które się w nią nie wpisują lub też te, które weryfikują portfele pod względem spełniania warunków ESG. Globalne i europejskie podmioty, chcąc zoptymalizować portfolio mogą pójść w stronę redukcji alokacji w aktywa biurowe i przenosić inwestycje do atrakcyjniejszych obecnie sektorów, np. magazynowego czy PRS.

Decydująca dla aktywizacji działań na rynku transakcji inwestycyjnych w 2024 roku będzie wysokość stóp procentowych oraz dostępność finansowania. Stopy kapitalizacji dla kluczowych projektów na przestrzeni roku wzrosły w Polsce średnio od 0,5 do 1 punktu procentowego przy czym ciężko jest określić stopę dla najlepszych aktywów, gdyż nie odnotowano żadnej transakcji typu „prime” w sektorze biurowym. Avison Young spodziewa się, że aktywność inwestycyjna w sektorze biurowym może utrzymywać się na ograniczonym poziomie z uwagi na utrzymujące się dość sceptyczne nastawienie rynku do tej klasy nieruchomości, a w innych sektorach powinna się ustabilizować.

Odbudowę wolumenów transakcyjnych może też przynieść zmiana polityki banków, które nadal bardzo selektywnie podchodzą do finansowania projektów, w związku z czym inwestorzy gotówkowi mają wciąż silną przewagę i większą możliwość zawierania atrakcyjnych transakcji.

Autor: Marcin Purgal, Senior Director, Investment w Avison Young.

Od stycznia do września 2023 roku trójmiejscy najemcy wynajęli najwięcej powierzchni biurowej spośród miast regionalnych. Ich udział w całkowitym wolumenie transakcji stanowił 24%.

W III kwartale 2023 roku Trójmiasto powiększyło się o jeden budynek biurowy, będący siedzibą firmy Intel, o powierzchni 23 000 m kw. Od początku roku wolumen nowej podaży wyniósł 29 800 m kw. Zasoby biurowe na trójmiejskim rynku biurowym na koniec września osiągnęły 1,05 mln m kw. zajmując wciąż trzecie miejsce pod względem wielkości wśród rynków regionalnych, zaraz za Krakowem i Wrocławiem.

Obecnie realizowane są inwestycje o powierzchni około 38 300 m kw., z czego prawie 30% zasili trójmiejski rynek biurowy w ostatnim kwartale 2023 roku. Największymi projektami w budowie są m.in. Waterfront II (15 000 m kw., Vastint Poland) oraz Punkt (12 650 m kw., Torus), których oddanie do użytku przewidywane jest w 2024 roku.

„Aktywność trójmiejskich najemców zarówno w odniesieniu do popytu kwartalnego, jak i od początku 2023 roku osiągnęła najwyższe wyniki spośród rynków regionalnych. W III kwartale tego roku najemcy podpisali umowy na 58 400 m kw., przy czym tak dobry wynik, to skutek umowy właścicielskiej w nowo oddanej siedzibie Intel (23 000 m kw.). Od stycznia do września 2023 roku popyt na powierzchnie biurowe w Trójmieście wyniósł blisko 127 100 m kw., co stanowiło 24% całkowitego wolumenu umów podpisanych w regionach,” – komentuje Joanna Gomułkiewicz, dyrektor w regionalnym biurze Knight Frank.

W strukturze umów zawartych od początku roku udziały rozłożyły się prawie równomiernie między renegocjacje (49%) oraz nowe umowy (48%). Ekspansje stanowiły jedynie 3% wolumenu transakcji.

„Mimo ukończenia kolejnych inwestycji, które zasiliły zasoby biurowe w Trójmieście, wysoki popyt wpłynął na spadek współczynnika pustostanów o 1,2 pp. w ciągu kwartału i na koniec września 2023 roku wyniósł 13,1%. Również w porównaniu z analogicznym okresem w roku poprzednim współczynnik obniżył się o 0,4 pp.,” – dodaje Katarzyna Bojar, konsultant w dziale badań rynku w Knight Frank.

Czynsze wywoławcze w Trójmieście na koniec września 2023 roku pozostały stabilne względem poprzedniego kwartału i wahały się od 10,00 EUR do 15,00 EUR za m kw. miesięcznie. Utrzymujące się wysokie koszty budowy, a także wciąż wysokie koszty obsługi kredytów budowlanych hamują możliwości negocjacyjne inwestorów, dlatego zwłaszcza w nowych budynkach możliwy jest wzrost stawek czynszów. Stawki opłat eksploatacyjnych wahały się od 19,00 do 32,00 PLN/m kw. /miesięcznie.

Źródło: Knight Frank.

Z najnowszego raportu Flexmark opracowanego przez platformę Workthere.pl umożliwiającą wyszukiwanie elastycznych biur wynika, że większe firmy zatrudniające ponad 101 osób oraz scaleupy (21-100 pracowników) stanowią już 54% klientów korzystających z elastycznych biur na świecie. Dla porównania w ubiegłym roku ich udział wynosił 42%. Wzrost ten również znajduje odzwierciedlenie w skali globalnego popytu. Udział większych firm wzrósł z 22% w 2022 roku i niecałych 13% w 2020 roku do obecnych 34%.

„Szersze wyzwania gospodarcze utrudniły wielu większym firmom podejmowanie decyzji dotyczących najmu powierzchni w dłuższej perspektywie. Z tego względu często biorą one pod uwagę elastyczne powierzchnie biurowe jako rozwiązanie krótko- czy nawet długoterminowe. Firmy te dostrzegają zalety elastycznych biur, co z kolei bezpośrednio przekłada się na popyt w tym sektorze. Przewidujemy, że większe firmy nadal będą liczącym się najemcą na rynku elastycznych powierzchni biurowych” – mówi Cal Lee, dyrektor platformy Workthere na świecie.

Workthere również zwraca uwagę, że wskaźnik obłożenia elastycznych powierzchni biurowych (według liczby umów) utrzymuje się na stosunkowo stabilnym poziomie w przypadku zarówno wydzielonych, jak i współdzielonych biur. Dla wydzielonych biur wynosi on obecnie 83% w porównaniu z 81,4% przed pandemią. Z kolei w przypadku współdzielonych biur wzrósł on z 60,2% w 2020 roku, w którym ukazał się pierwszy raport Flexmark, do 70,5%. Najwyższe średnie wskaźniki obłożenia biur wydzielonych obserwuje się Wielkiej Brytanii i Azji, gdzie wynoszą odpowiednio 85% i 87,5%, co świadczy o szybszym powrocie pracowników do biur po zakończonej pandemii.

„Pomimo sporych problemów w światowej gospodarce i licznych przekazów medialnych na temat kondycji WeWork, dane opublikowane w naszym raporcie pokazują, że sektor elastycznych powierzchni biurowych wykazuje się znaczną odpornością. W ubiegłym roku wskaźnik obłożenia (według liczby umów) powrócił do wielkości obserwowanych przed pandemią, a w tym roku utrzymuje się na stabilnym poziomie, przy czym wraz z rosnącą popularnością pracy w modelu hybrydowym najemcy poszukują powierzchni z dostępem do większej ilości budek akustycznych i salek konferencyjnych” – dodaje Cal Lee.

Raport również opisuje oczekiwania najemców elastycznych biur na świecie, których interesują przede wszystkim sale konferencyjne i budki akustyczne – są to najbardziej istotne elementy oferty dla odpowiednio 28% i 24% klientów. Wśród innych ważnych potrzeb znalazły się biurka z regulacją wysokości i przestrzeń do współpracy, na które zwraca uwagę odpowiednio 10% i 12% firm poszukujących elastycznych biur.

Ponadto z raportu opracowanego przez Workthere wynika, że zdaniem 14% operatorów największą zmianą na rynku elastycznych powierzchni biurowych w najbliższych pięciu latach będzie wzrost udziału umów o zarządzanie. Na kolejnym miejscu znajduje się wzrost popularności rezerwacji dokonywanych online oraz powierzchni lifestylowych i designerskich, na co wskazuje 11% ankietowanych operatorów. To ciekawa zmiana w porównaniu z rokiem 2022, w którym powszechnie uważano, że największy wpływ na segment elastycznych powierzchni biurowych będą miały biura zeroemisyjne.

„Na rynku flex w Polsce nadal przeważają standardowe umowy najmu. Operatorzy podpisują je z wynajmującymi budynki na 7-10 lat, natomiast podnajmują te powierzchnie firmom na krótsze okresy – średnio ok. 12 miesięcy. Obecnie pojawiają się jednak nowe modele biznesowe, np. spółki łączące właścicieli budynków z operatorami, w których dzielą się oni zyskiem pozostałym po zapłaceniu przez operatora minimalnego czynszu. Rozwiązanie to pozwala na zmniejszenie ryzyka operatorów lub podzielenia się nim z wynajmującymi” – mówi Thomas Jodar, Associate Director w Savills, lider projektu Workthere w Polsce.

Źródło: Savills.